Peilschaalhuisjes
Op verschillende plekken in Nederland vinden we nog peilschaalhuisjes op dijken staan. De peilhuisjes bevatten een peilschrijver die werkte volgens een eenvoudig principe. Via een pijp kwam er zeewater in een put in het huisje, in die put zat een vlotter die met de wisselende waterstanden op en en neer bewoog. De vlotter stuurde een pennetje aan, dat een blad papier beschreef, dat op een rol was gespannen. Een klok dreef de rol papier aan. Regelmatig kwam een beambte (de rijkswaterwaarnemer) de klok opwinden en het papier op de rol verwisselen. De vastgelegde waterstanden werden naar Rijkswaterstaat gestuurd.
Twee op Wieringen
Op Wieringen staan aan de Waddenzeekust twee van deze peilschaalhuisjes, gebouwd in 1919 in opdracht van Rijkswaterstaat. Eén staat op de westpunt in de buurtschap Dam en een andere aan de haven van Den Oever. Het zijn beide Rijksmonumenten. Bij het westelijk gelegen peilhuisje staat, ongeveer tien meter voor de kust, ook nog een blauw geëmailleerde peilschaal.
Herwijnen
In Herwijnen staat een zeer fraai peilhuisje dat in 1874 is gebouwd. De rijkswaterwaarnemer (of peilschaalwaarnemer) was de man of vrouw die elke morgen om acht uur precies een bezoek bracht aan het peilhuisje om de waterstanden af te lezen en vast te leggen. De bekendste in Herwijnen was mevrouw Cornelia Eeuwijk uit Vuren. Van 1910 tot 1950 wandelde ze elke dag naar Herwijnen voor het registreren van de waterhoogten. Even later konden schippers en dijkbewoners haar bevindingen beluisteren in de vaste radiouitzending ‘hier volgen de waterhoogten van vanmorgen negen uur’. Toen mevrouw Eeuwijk ermee ophield was ze 85 jaar. Tot 1989 is het peilhuisje in gebruik geweest, daarna nam de computer de registratie van waterstanden over.
Lith
Het peilhuisje in Lith dateert van omstreeks 1932, toen de stuw bij Lith gebouwd werd in het kader van de Maaswerken. Na de stuwbouw gingen zich heel andere waterstanden bij Lith voordoen en die wilde men graag vastleggen. In het huisje stond een zeer mooi, mechanisch uurwerk dat een papierrol aandreef, waarop de waterstanden met een schrijver werden vastgelegd. Deze rol draaide in 48 uur eenmaal rond.
De sluis- en stuwmeester van Lith fungeerde tegelijk als waterwaarnemer. Zijn taak was het om de peilschalen van Lith-boven en Lith-dorp te bedienen. Op maandag, woensdag, vrijdag en zondag wond hij de klok in de peilhuisjes op en plaatste een nieuw papier op de rol. Het beschreven papier stuurde hij per post naar Den Haag.
Na de afsluiting van het Haringvliet in 1970 berekende de stuwmeester van Lith ook tweemaal per dag de afvoer van het rivierwater door de stuw en gaf dit door aan de collega op de Haringvlietsluizen. Die kon dan weer – met de afvoergegevens van de Rijn erbij – berekenen hoeveel rivierwater hij bij eb naar zee kon spuien. Ook het dagelijks opnemen van de watertemperatuur behoorde tot de taak van de waterwaarnemer.
Op verschillende plaatsen in Nederland vind je ze nog, vaak zijn het ook Rijksmonumenten. Zo vind je nog huisjes aan de Lekdijk in Jaarsveld en in Schoonhoven, maar ook staat er in Hindelopen een replica, en in Stavoren een origineel peilschaalhuisje aan het IJsselmeer.